Tam 12'den

Çocukların bilişsel, dilsel ve kişilik gelişiminde yazınsal yapıtların önemi oldukça büyüktür. Bu yazınsal türlerden biri de şiirdir. ‘’Şiir, genel anlamda, insan ve yaşam gerçekliğini, sözcüklerin diliyle anlamaya ve anlatmaya dayalı estetik bir eylemdir.’’ (Sever, 2013: 146). Şiir, alıcılara (okuyucu/dinleyici) farklı duygular yaşatır. Aynı şekilde yazar da bizlere ‘kendi diliyle’ seslenir. Çocuk edebiyatında şiir, çocukların dil becerilerini geliştirmelerinde, sözcüklerin büyüsünü ve dilin matematiğini kavramalarında önemli bir araçtır (Önkaş Açık, 2009:2). Şiirden beslenen çocuk, duygu ve düşünce dünyasının sınırlarını aşıp yaratıcılığın derin sularında yüzebilir. Yener (2015:503) ise çocuk şiiri hakkında şu açıklamalarda bulunmuştur: ‘’ Çocuk şiiri yetişkin okurun da zevkle okuyup, imgeleriyle metaforlar yaratabileceği denli güçlü olmalıdır. Şiir, çocuğu yazmaya heveslendirmeli, estetik duygular uyandırmalıdır. Düşünsel, duygusal çağrışım, coşku yaratmalıdır. Şairin birikimlerini içermeli, ancak okur bu birikimi sezebilmelidir. Şair, çocukları iyi anladığını onlara duyumsatmalıdır.’’ 

Şiiri şiir yapan belli başlı unsurlar yer almaktadır. Sözgelimi, düş, yani ‘imge’ olmadan ölü bir şiirle karşı karşıya kalınır. Her mısra aynılaşır ve sözcüklerin büyülü dünyası görünür kılınamaz. 

‘’Şiirin ana yapı taşıdır imge. Çünkü duyularla algıladığımız varlıkların, durumların zihnimizdeki görüntüleri, bunların şiire yansımış biçimleridir imgeler. Ozan dış dünyaya duyularıyla bakar; dünyadan algıladıklarını dilde yeniden biçimlendirir. Algılamaysa görme, işitme, tatma, dokunma, koklama yoluyla gerçekleşir. Bir bakıma edindiğimiz yaşantı ve birikim, duyularımız aracılığıyla oluşmuştur büyük ölçüde, izlenimlerimiz de öyledir. Şiirin duyarlığımızı harekete geçirmesi, kafadan çok yüreğimize seslenmesi de yine bununla açıklanabilir. Genellikle şiir, duyularımız aracılığıyla dünyayı bize tanıtır. Duygusal boyutlu bir dille yaslanması da bundandır.’’ (Özdemir,2007:58). 

Yaratıcılık, insanları sürekli besleyip dinç tutan önemli bir beceri alanıdır. Yaratma denilen süreç, çocukların dünyasına benzer. Onlarınki gibi bir beyin ve yürek, bu süreçte bireylere yol gösterici olabilir. Yaratıcılığın üst seviye de olduğu türlerden biri de şiirdir. Dilin yaratıcı anlatım gücünü tanımaları, sezmeleri; işitsel olarak ses ve sözcüklerin yarattığı uyumu duyumsayabilmeleri için çocuklar, erken dönemden başlayarak masal, bilmece, tekerleme gibi yazınsal ve dilsel ürünlerle birlikte şiir diliyle de tanıştırılmalıdır (Sever, 2013:147). Şiirde genel anlamda az ve öz sözcük kullanılır ancak şiirin kalbi çok yüksek atar. Mecazlar, benzetmeler, söz oyunları ile kalbin coşkusu daha da kuvvetlenir.

İlk kez Edward Lear tarafından yaygınlaştırılmış olan Limerick adı verilen ve beş dizeden oluşan nükteli şiirler, saçma şiirler arasında yerini almaktadır ve bu şiirler, böylesi eserlerde ritim ve sesin ne denli önemli olduğunu açıkça belirtir (J. Lukens, J. Smith ve M. Coffel, 2021:265). Bu tarz şiirlere eğlenceli, hareketli, belli bir ritimde dans edip kahkahalar atan dizeler topluluğu da denilebilir. Shel Silverstein’in şiirleri, öz ve şaşırtıcı mısralardan meydana gelir. Silverstein, mısralarında sık sık alışmadık mekânlar seçer. Şiirlerinden birinde anlatıcı, aslanın içinden konuşur; bir diğerinde boa yılanı tarafından yutulmaktadır. Elbette öğretmenler öğrencilerini daha gelişmiş şiir türüne çekmek isteyebilir ancak Shel Silverstein’in saçmalık dolu, basit ve eğlenceli nazımı kesinlikle çocukların gönlünü çelecek, şiir sanatının ille de korkutucu, ciddi ve soyut olmadığını görmelerine yardımcı olacaktır (akt: J. Lukens, J. Smith ve M. Coffel, 2021:265). Gerçekten de şiirin diğer türlere göre zor ve karmaşık bir yapıda olmadığının, sadece çok daha fazla hayal dünyasında dolaşmamızın gerekli olduğu bilgisinin öğrencilere aktarılması gerekir.  

Saçma bir şiir örneği:

Awful Ogre Speaks ot Toast (Korkunç Dev ve Kızarmış Ekmek)

My toaster’s out of order (Ekmek kızartma makinem bozuk)

But I’m no knucklehead (Ama ben dangalak değilim)

Until it’s properly repaired (Tamir olana kadar)

A dragon toats my bread (Ejderha tarafından kızartılacak ekmeğim)

Saçma şiirler dışında da pek çok şiir türü bulunmaktadır. Sözgelimi, kulağımıza hafif bir melodi fısıldayan lirik şiirler vardır. Bu tarz şiirlerde genellikle anlık duygu durumları vardır. Bunun dışında haiku dediğimiz diğer bir şiir türü de vardır. Japonlara özgü bu şiir türü oldukça kısa mısralardan oluşur. Günümüzde genellikle yetişkinlerin kaleme aldığı haikuları çocuklarla da buluşturmak, onlara farklı bakış açıları kazandırmak önem taşımaktadır. Şiire dair söylemler çok çeşitli olsa da ele alınması gereken önemli diğer bir nokta da Şirin Ruhi’nin (2019:101) Çocuk, Çocukluk ve Çocuk Edebiyatı adlı kitabında belirtmiş olduğu şair, çocuk ve poetik cesaret konusudur. Bu içerik aşağıda genel hatlarıyla açıklanmıştır:

Şiirini Açıklayan Şairin Durumu:

Şiirini açıklamaya kalkışan şair, ördüğü ağın üzerinde dansa kalkışan örümceğe benzer. Örümcek, dansı sırasında oyundan aldığı haz nedeniyle, onu izleyenleri de ağına yakalayanları da fark etmez. Kendini dansa öyle kaptırır ki ördüğü ağ, tuzağı olur. Çocuk şiirlerinin durumunu da dans eden örümceğe benzetebiliriz. Çocuk şairleri, karşı karşıya oldukları poetik tuzağın farkında olsalar dahi, genellemeci eleştiri tuzağına düşmekten kurtulamazlar. Genellemeci eleştiri tuzağına düşmelerinin en temel nedeni, çocuk şairi olmak gibi bir misyona sahip olmalardır. Bu yüzden çocukta kendini açıklayan her çocuk şairi, dıştan ve içten kuşatılmışlığı yoğun biçimde yaşar. Aslında bu yalnızca çocuk şairlerinin açmazı değildir. Çocukla ilgili bütün edebiyat ve sanat alanlarıyla ilgilenen yazar ve sanatçılara miras kalanı hafife alma, çağlara göre değişse bile yaşanan bir gerçektir.

Çocuk Şairi:

‘’Çocuk Şairi’’, hep yeni ve taze şiirin şairidir. Şiirinde çocukla birlikte aynı fotoğrafta görünür ancak bunu başarmayı hak eden şairler çocuk şairi katına yükselebilirler. Şiir, şairin içinin daha görünür duruma gelmesi değil midir zaten? Çocuğu içselleştirmiş şair, en saf, en iyi bildiğimiz ve en bütünlüklü parçamız olan çocuğa ayna tutarak çocuk katından seslenir dünyaya. Şair bu biricikliğe sahip seslenişinde, şiirinin mimarisini çocuk algılaması ve çocuk mantığıyla kurmadıkça hakikiliğini koruyamaz. 

Büyümek İstemeyen Şiirler:

Öznesi çocuk olan şiir yazımında, çocuğun bilinç ile bilinç dışı algısının sınırlarını bilmek, somut ile soyutun sınırlarının farkında olması gerekir ve şairin kendi çocuk bilgisiyle yüzleşmesi şarttır. Çocuk bilgisinin en temel dayanağı ‘çocuk dili’ ve ‘çocuk gerçekliğidir. Çocuk dili, dil bilgisinden öte anlamlar içerir. Fazıl Hüsnü Dağlarca, ‘’bilgi dili’’ biçiminde adlandırdığı bu kavramla çocuk ve şairi ilişkilendirir. Şairlere şunu önerir: ‘’Gözlerinizle görmeyiniz, sözcüklerle görünüz; sözcükler gözleriniz olsun.’’ Şairlere, seçtikleri sözcükleri parmakları ile tartmayı öneren Dağlarca, şiirde sözcük kullanımını ve şiiri ‘çocuğa göre’leştirmeyi ‘sözcük yeğnikliği’ ’yle * açıklar. Türkçenin en görkemli çocuk şairi Dağlarca’ya göre çocuk şiiri olamaz. Olsa olsa bazı şiirler büyümemeyi seçer, ‘’ilk yaşlarda durarak’’ var ederler kendilerini. Bu şiirler, şiirin ilk açılımı olarak şiirde yapıyı, nesnelliği ve konuları ‘çocuk bakışına göre oluşturarak ilk duyarlılıklar, ilk özgürlükler, ilk ölçüler biçiminde var olur.

Yeğnik: Ağırbaşlılığı az olan anlamına gelmektedir.

Öneriler:

Şiiri belli başlı temalara sıkıştırmadan, farklı, özgün içeriklerle donatmak, bu tür de yazı yazanların en önemli görevlerinden biri olmalıdır. Gerçek bir çocuk şiirinde aşağıda sıralananlar olmalı;

• Çocuk gerçekliğine uygun şiirler olmalı.

• Çocuk duyarlılığı konusuna evrensel bir bakış açısıyla yaklaşmalı.

• Kitaplardaki resimlerin önemini bilmeli. Genelde metinle görselin uyumlu olması gerektiği söylenir ancak bazen uyumsuzluğu da yakalamak gerek. Şiirin kendisi bir bilmecedir zaten. Her çocuğun/bireyin ondan alacağı zevk, bilmecenin sonucuna ulaşma çözümü farklıdır. Haliyle resimlerde hissedecekleri de ayrı olacaktır. Bu nedenle bırakalım görsel, bizi şiirden uzaklara da götürebilsin. Belki çocuk kendi hayal gücüne göre onu doldurmak isteyecek. 

• Samimi bir dil kullanılmalı. Belki buna ‘empatik’ bir dil de denilebilir. Yargılama yok, öğüt yok, didaktizm yok.  

• Yaşın biricikliğini önemsemeli. 

• Her daim çağdaşlığa, yeniliğe kapı açmalı.

• Hayaller denizinde kaybolmaktan korkmamalı.

‘’ Şiir, bir hayaller denizidir. Koca mavilikten bin bir çeşit düş balıkları yakalamak mümkün.’’ 

Sloganı da bize yol gösterici olabilir☺

Dünyadan ufak bir bilgiyi de sizlerle paylaşmak istiyorum: 

Kenneth Koch imzalı Rose, Where Did You Get That Red? Eserinde yazar, New York’ta ilkokul öğretmeni olarak çalıştığı zamanki deneyimlerinden faydalanarak çocukların şiir yazmayı nasıl öğrencilerini okurla paylaşır. Koch, tıpkı Love that Dog eserindeki Bayan Strechberry’nin Jack’e yaptırdığı gibi öğrencilerine usta şairlerin şiirlerini taklit ettirmiştir. ‘Taklit’ öğrencilerin şiirlerini ne kadar geliştirir bilemem ama en azından ben böyle bir uygulama denemezdim. Bence önemli olan çocukların yani, o eşsiz hayal gücüne sahip bireylerin şiir yazarken tamamen kendileri olup kendi zihinlerinde bir yolculuğa çıkmalarını tercih ederdim. Tabii ki her birimiz başkalarından ilham alıyoruz, almalıyız da hatta ancak bize ait olan sözcüklerin büyüsü çok daha başka. 

Çocuk şiiri demek, sadece çocukları, çocukluğu anlatmak demek değildir. Sözgelimi, eğer bir şair yetişkin dili kullanarak çocukluk konusu hakkında şiir kaleme alırsa bu çocuk şiiri kategorisinde değerlendirilemez. Önemli olan çocuğun dili ile şiirler kaleme almaktır. Çocuk şairi sürekli sormalı, düşünmeli ve merakını hiçbir zaman askıya almamalıdır. Özellikle ‘merak’ duygusunu her zaman cebinde taşımalıdır.

Kaynakça:

• Sever, S. (2013). Çocuk edebiyatı ve okuma kültürü. İzmir: Tudem Yayınları.

• Nilgün, A.Ö. (2009). Çocuk edebiyatı kitaplarında şiirin yeri. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 23, 1-12.

• Yener, M. (2015). Çocuk şiiri üzerinden çocuk edebiyatının olanaklarını yeniden düşünmek. Türk Dili Dergisi, 503- 507.

• Özdemir, E. (2007). Yazınsal türler. Ankara: Bilgi Yayınevi.

• Rebecca, J.L., Jacquelin, J.S. ve  Cynthia, M.C. (2021). Çocuk edebiyatına eleştirel bir bakış. İstanbul : Erdem Yayınları.

• Silverstein, S. (1974). Where the sidewalk ends. Evil Eye Music.

• Şirin Ruhi, M. (2019). Çocuk, çocukluk ve çocuk edebiyatı. İstanbul: Uçan At Yayınları.