Afet ve Çocuk

Afet; insanlar için fiziksel, ekonomik ve sosyal kayıplar ortaya çıkaran, insanın normal yaşantısını ve eylemlerini durduracak veya kesintiye uğratacak, imkânların yetersiz kaldığı olaylara verilen genel bir isimdir. Büyük oranda veya tamamen insanların kontrolü dışında gerçekleşen afetler, kitlesel bir can ve mal kaybına neden olur.

Bir olayın afet olarak nitelendirilebilmesi için insanları veya insanların yaşamını sürdürdüğü çevreyi etkili biçimde etkileyecek kadar büyük olmalıdır. Buradan yola çıkarsak afet bir olaydan ziyade bir olayın doğurduğu sonuçtur.

Afetlerin doğurduğu sonuçlara bakıldığında; en başta can ve mal kaybına neden oldukları görülür. Can kayıpları insan ve hayvanların ölmesi; mal kayıpları ise eşya bina ve tarım alanlarının zarar görmesidir. Kayıpların bir kısmı doğrudan hemen afetle birlikte ortaya çıkarken bir kısmı ise belirli bir süre sonra ortaya çıkabilir. Örneğin sel sırasında can ve mal kaybı meydana gelmektedir. Ancak sel baskınından sonra sellerin getirdikleri moloz, kum ve çamur tarım alanlarını verimsizleştirerek dolaylı ve uzun süreli zararlar da meydana getirebilmektedirler. Bazı afet türleri, yeryüzünün belirli yerlerinde ve belirli zamanlarda daha sık ortaya çıkarlar.

Doğal Afet Türleri: Doğanın kendi davranışlarından kaynaklanırlar; fakat doğanın davranışları karşısındaki insan unsuru da bu tür doğal afetlerin tetikleyicisi olabilmektedir. (Dere yataklarının ıslah edilmesi, çarpık kentleşme vb.)

• Depremler

• Sel ve su taşkınları

• Toprak kaymaları, heyelan

• Çığ

• Fırtına, hortum ve kasırgalar

• Yanardağ patlamaları

• Yangınlar (Doğal çıkan)

Beşeri Afet Türleri: Doğanın kendi gücü dolayısıyla değil de insanın doğaya olan etkileşiminin aşırılaşması sonucunda oluşan afetlerdir. Eğitimsizlik, bilgisizlik, dikkatsizlik, yeterli önlemlerin alınmaması gibi sebeplerden ötürü kaza veya kasıt sonucu ortaya çıkarlar.

• Yangınlar, orman yangınları

• Salgın hastalıklar

• Taşımacılık ve ulaşım kazaları

• İklim değişiklikleri, küresel ısınma

• Kıtlık, açlık

• Taşımacılık ve ulaşım kazaları

• Kuraklık

• Erozyon ve çölleşme

Teknoloji kaynaklı afetler: Bu afet türleri bazı kaynaklarda insan kaynaklı afetlerle beraber, bazı kaynaklarda insan kaynaklı afetlerin alt başlığı, resmî kaynaklar dahil bazı kaynaklardaysa insan kaynaklı afetlerden ayrı bir başlık olarak incelenmektedir. Tıpkı insan kaynaklı afetler gibi eğitimsizlik, bilgisizlik, dikkatsizlik, yeterli önlemlerin alınmaması gibi sebeplerden ötürü kaza veya kasıt sonucu ortaya çıkarlar.

• Nükleer, biyolojik ve kimyasal kazalar veya patlamalar

• Savaş

• Endüstriyel kazalar

• Hava kirliliği

• Asit yağmuru

• Ozon tabakasının delinmesi

• Su kirliliği

• Toprak kirliliği

• Taşımacılık ve ulaşım kazaları

Bilim Kurgu, Bilimkurgu ya da bilim-kurgu: Yakın ya da uzak gelecek ile ilgili öykülerin bugün olası olmayan bilim ve teknoloji unsurlarını da kullanarak oluşturulmasıdır. Bilimkurgu bazen geçmişi de kurgulayabilir. Bilimkurgu kitap, sanat eserleri, televizyon, film, bilgisayar oyunları, tiyatro eserleri ve diğer kitle iletişim araçlarında bulunabilir. Yapısal ve pazarlama bağlamında bilimkurgu güncel gerçeklik içinde bulunmayacak kurgusal ögeler içeren yaratıcı çalışmaları tanımlamak için kullanılabilir. Bu tanımlama fantastik, korku ve ilgili türleri de içerir.[10]

Bilimkurgu eserlerinin fantastik eserlerden farkı hikâye kapsamındaki kurgusal ögelerin çoklukla doğa kanunları üzerine yapılmış bilimsel önermeler ya da ispatlar dahilinde olası olmasıdır (yine de hikâyedeki bazı ögeler hâlâ tamamen yaratıcı kurgulardan ibarettir). Böylesi farklılıkların sonuçlarını keşfetmek bilimkurgunun, onu "fikirlerin edebiyatı"[11] yapan geleneksel amacıdır. Bilimkurgu çoklukla, bilinen gerçekliğe aykırı kurgulamalar içindeki alternatif olasılıklar[12] hakkında eğlendirici ve rasyonel olarak yazmak üzerine kuruludur.

Bu kurgulamalar:

• Gelecek, alternatif zaman dilimleri ya da bilinen tarih ve arkeolojik kayıtlarla çelişen geçmiş zaman kurgulamaları,

• Dış uzay, diğer dünyalar ya da Uzaylılar içeren kurgulamalar,

• Bilinen doğa yasalarına aykırı teknoloji ve bilimsel kurallar içeren hikâyeler,

• Zamanda yolculuk ya da psiyonik, nanoteknoloji gibi yeni teknolojiler, ışık hızı üzerinde seyahat, robotlar ya da yeni politik ya da sosyal sistemler (örnek: bir distopya) gibi yeni bilimsel kuralların keşfi ya da uygulanmasını içeren hikâyeler olabilir.

Öneri kitap listesi

• İsaac Asimov - Robot serisi

• İsaac Asimov - Vakıf serisi

• Jhon Scalzi - Yaşlı Adamın Savaşı serisi,

• Orson Scott Card - Ender serisi

• Doglas Adams - Otostopçunun Galaksi Rehberi serisi

• Ian M. Bank - Cebirci

• Frank Schätzing - Limit, Sürü (iklim değişikliği, dünyadaki ekolojinin dağılmasını anlatır konumuzla pararlel bir kitap - 16 yaş üstü)

• Carl Sagan - Mesaj

Fantastik Kurgu: Fantastik edebiyat veya fantezi edebiyatı, gerçeğe dayalı olmayan yazılı anlatım tarzıdır. Genelde hikâye, roman, oyun ve drama gibi yazım biçimlerini içerir. Klasik fantezi edebiyatının en tanınmış örnekleri arasında masalların bir kısmıyla birlikte Alice Harikalar Diyarında gösterilebilir. Modern fantezi edebiyatının tanınmış örnekleri arasında J.R.R. Tolkien'in Hobbit, Yüzüklerin Efendisi, Ursula K. LeGuin'in Yerdeniz Büyücüsü ve C.S. Lewis'in Narnia Günlükleri gibi eserleri sayılabilir.

Bilimkurgu ile fantastik kurgu karıştırılmamalıdır. Her ne kadar yakın türler olsalar da evren oluşturma şekilleri çok farklıdır. Bilimkurgu eserlerde yaşadığımız dünyanın da içinde bulunduğu evrenin farklı bir zaman dilimindeki hali yer alırken fantastik eserlerin kendi evrenleri vardır. Bu gelenek, Tolkien tarafından Orta Dünya ile akıma kazandırılmıştır ve o zamandan beri özgün fantastik edebiyat yazarları kendilerinden öncekilerden de esinlenerek kendi evrenlerini yaratırlar. Daha genç yaş grupları için yazılmış bazı fantastik temalı eserler (bkz. J.K. Rowling - Harry Potter ve Rick Riordan - Percy Jackson ve Olimposlular) alternatif tarih yazımından da faydalanarak yaşadığımız dünyada geçerler ve bu dünyanın aslında bilmediğimiz gizli bir bölgesinde gizli hayatlar süren karakterlerin hikâyeleri konu alınır.

Fantezi edebiyatının popülerleşmesinin öncüsü olarak genel kabul görmüş isim John Ronald Reuel Tolkien'dir. Bu edebiyat tarzının içeriğini oluşturan kimi ırk isimleri (orklar, elfler, cüceler vb.) dahil, harita kullanarak kitap yazma akımı onun öncülüğünde popülerleşmiştir. Günümüzde dünya çapında milyonlarca kişiye ulaşmış olan birçok bilgisayar oyununun da temelinde fantezi edebiyatının zenginliklerinden istifade ettiğini görüyoruz. Bir takım fantezi edebiyat eserleri, video oyunlarına uyarlanmıştır. CD Projekt Red firmasının oyun üçlemesi The Witcher, Andrej Sapkovski'nin aynı adlı romanından uyarlanmıştır.

Fantezi edebiyatının özelliklerinden birisi de eserlerde sözü edilen mekan, canlı türleri ve diğer öğelerin her eserde kendilerine özgü özellikleri olmasıdır. Fantezi edebiyatı edebiyat dünyasında sevildiği kadar birçok eleştirinin de odağı olmuştur. Fantezi edebiyatının kişileri yeni dünyalarla tanıştırıp bir süre oraya misafir ettikleri doğrudur ancak, bir şeyin doğruluğunu veya gerçekliğini tam olarak anlatamadığınız zaman nasıl benzetmelere başvurursanız, fantezi edebiyatı da gerçek dünya öğeleri kullanılarak anlatılamayacak durum, düşünce ve diğer içerikleri anlatmak için alternatif bir yöntem kullanır. Tüm eserler bu amacı taşımasa da neredeyse tamamının gerçek dünyaya ilişkin eleştirileri, yorumları, mesajları vardır. Fantastik Edebiyat gerçek manada "Formal" yani biçimsel bir hayal dünyası kurmaktadır. Yoksa anlatılan bütün olgular görünenlerden elenip kavram bazında düşünüldüklerinde gerçek hayatta yaşadığımız duygulardır. Her ne kadar dışarıda gördüğümüz dünyadan yola çoğunlukla çıkılmıyor ve ne kahramanları, ne mekanları ne de gözlemlenen diğer birçok şeyler her gün gördüğümüz tarzda olmasa da karakterler bizler gibi sevmekte, düşünmekte, kötü eylemlerde bulunmaktadırlar. İşte bu noktada Fantastik Edebiyat "Gerçeklik" dahilinde "Gerçekçi" olmayandır.

Fantezi edebiyatı günümüzde Robert Jordan (Zaman Çarkı serisi), George R.R. Martin (Taht Oyunları serisi) ve Stephen King gibi isimlerle zenginlik kazanmaktadır.

Öneri kitap listesi

• J.R.R. Tolkien - Yüzüklerin Efendisi serisi, Hobit, Reverandom, Silmarillion…

• Ursula K. Le Guin - Yerdeniz Öyküleri serisi, Mülksüzler

• Terry Pratchett - Disk Dünya serisi

• Margeret Weis & Terry Pratchett - Ejderha Mızrağı Destanı

• Neil Gaiman - Yıldız Tozu, Koralin, Yokyer, Sandman serisi

• Robert Jordan - Zaman Çarkı serisi

• Steven Erikson - Malazan Yitikleri Kitabı serisi

• J. K. Rowling - Harry Potter serisi

• Brandon Sanderson - Sissoylu serisi

• Susanna Clarke - Jonathan Strange ve Bay Norrell

• R. A. Salvatore - Drizzt Efsanesi serisi

Fantastik ve Bilimkurgu ögelerinin ikisinide içinde barındıran kaynak önerileri

• Frank Herbert - Dune serisi

• Jules Verne - Tüm öykü ve hikayeleri

• Suzanne Collins - Açlık Oyunları serisi

Çocukların baş etme becerileri birbirinden tamamen farklıdır ve bağımsızdır. Bazı çocuklar kinetik olduğu için harekete dayalı ihtiyaçları olurken bazı çocuklar sakin kalmaya dayalı faaliyetler ile olumsuz duygularla baş ederler. 

1. Sakin ve Yatıştırıcı Baş Etme Şekli için;

   • Yatıştırıcı bir duş al

   • Sevdiğin arkadaşlarınla dertleş, konuş

   • Sakin ve rahatlatıcı müzikler dinle

   • Peluş oyuncak veya yastığa sarıl

   • Resim yap

   • Mutlu olduğun anları hatırla ve ne kadar çok olduğunu say

   • En sevdiğin bir yemek/kek tarifini yap (küçükler için yetişkin gözetiminde)

   • Herkesin bazen kötü günler geçirdiğini kendine hatırlat

   • En keyif aldığın kitabı oku

   • Sıcacık bir battaniyenin içine kıvrıl

   • Günlüğüne yazı yaz

   • Karalama yap (seni kızdıran/öfkelendiren şeyi çiz ve karala)

   • Durumunu ve duygularını bir çizgi roman ya da karikatüre çevir

   • Derin derin nefes alıp ver

   • İçinden yavaş yavaş say

   • Yürüyüşe çık

   • Salıncakta sallan

   • Evcil hayvanın varsa onu sev, okşa, onunla ilgilen

   • Yavaşça esneme hareketleri yap, kaslarını rahatlat

   • Ilık süt veya papatya çayı iç

   • Yoga yap

   • Evdeki minder, kutu, örtüler ile kendine çadır yap ve orada otur

2. Duygusal ve Fiziksel Uyarıcı Baş Etme için;

• 5-20 Dakikalık tempolu yürüyüş yap

• X şeklinde zıpla

• İp atla

• Oyun hamuru ya da kille oyna

• Sakız çiğne

• Bir parça buz çiğne

• Serin su iç

• Sevdiğin müziği yüksek sesle dinle

• Bağıra bağıra şarkı söyle

• Dans et

• Seni kızdıran/ öfkelendiren şeyi çiz, karala, buruştur, yırt, çöpe at ya da toprağa göm

• Kaslarını sık bırak

• Ayaklarına boynuna masaj yaptır

• Balon şişir ve içindeki tüm havanın boşalması için bırak

• Yumuşak minderlerde zıpla, 

• Top sektir

• Sevdiğin kişiye sıkıca sarıl

• Ekşi ya da baharatlı bir şeyler ye

• Hoşuna giden bir etkinlik yap (kes, çiz, yapıştır, inşa et)

• Ekmek ya da pizza hamuru yoğur

• Yastık ya da yumuşak oyuncağa sarılabildiğin kadar sıkıca sarıl

İzmir Depremi sonrasında Burçak Temel’in yazıp uyguladığı “Oyun Yeniden Başlasın” projesinin sonucunda bilimsel makale çıktı. Projen aslında; afet yaşamış 7-12 yaş çocuklara eğitici ve yaratıcı drama ile olumsuz duygularla baş etme becerilerini geliştirmek için hazırlanmış 8 haftalık programdır. Bu projedeki çıktıları sizlerle paylaşıyorum. İsteyenle de kitabı paylaşabilirim.

Kişinin yaşamını etkileyen, ona şekil ve yön veren farklı etki alanları bulunmaktadır. Bunların ilki için insan, diğeri için doğa olayları ve beraberinde getirdiği güçlükler olduğu söylenebilir. Sel, deprem, yangın gibi bu doğa olaylarının zamanlarının önceden tahmin edilebilir olmaması, kişi üzerindeki etkisinin kontrolünü de güç hale getirmektedir. Ülkemizin coğrafi koşulları göz önüne alındığında deprem olgusu tekrarlanabilir, kayıplara neden olabilecek bir tehdittir. Böyle bir doğa olayı sonrasında yaşanabilecek bir felaket, birey üzerinde stres, travma gibi olumsuz durumlar oluşturabilmektedir. Stres tepkileri herkes için aynı değildir ve bazı durumlar stres tepkilerini arttırır. 

Bedirli (2014)’nin yapmış olduğu “Deprem travmasının kronik psikolojik etkileri: Düzce Depreminden 14 yıl sonra travma sonrası stres ve depresyon belirtilerinin yaygınlığı ve ilişkili risk faktörleri“ isimli çalışmanın bulgularına göre; yıkıcı bir depremden 14 yıl sonra önemli sayıda kişinin kronik psikolojik sorunları olduğunu göstermektedir. Deprem gibi afetlerden sonra ruh sağlığı hizmetlerinin uzun vadeli planlanması gereğine işaret etmektedir. Bu bulgular literatür bulguları ile birlikte değerlendirildiğinde depremzedelere yönelik uzun süreli psikolojik destek programları planlanırken TSSB ve depresyonun ortaya çıkış mekanizmalarının dikkate alınması ve depremzedelerin tedavisinde travma odaklı psikoterapilere ağırlık verilmesi gerektiğini göstermektedir. Çünkü felaketler sırasında, çocuklar da yetişkinler gibi dehşet verici çok çeşitli travmatik olay ve olaylara tekrar tekrar maruz kalabilirler. Aşırı yıkıma tanık olabilir, evlerinin ya da köylerinin yıkılışını görebilirler. Bunun yanında yaralanmış insanlar görebilecekleri gibi anne-baba, kardeş ve yakınlarının ölümlerine tanık olabilir ve bir çok insanın bir anda nasıl öldüğünü görebilirler. Bu tür olaylar yaşamış bir kişinin zaman içinde yaşadığı bu olayları istemediği halde tekrar tekrar hatırlaması, yaşadığı travmatik olay ve olaylar hakkında düşünmekten ve konuşmaktan kaçınması ve aşırı uyarılmışlık gibi haller “Travma Sonrası Stres Belirtileri (TSSB)” olarak tanımlanan rahatsızlığın belirtileridir. Bu alanda yapılan çalışmalar; travmanın çocuk ve gençler üzerindeki uzun dönemli etkilerinin ve travma sonrası stres bozukluğu (TSSB) belirtilerinin bazen zaman içinde kendiliğinden düzeldiğini, bazı çocuk ve ergenlerde ise klinik bir bozukluk düzeyine ulaşmadan yıllarca sürebileceğini göstermektedir (Dizer, 2008).

….

Çalışmanın bulguları eğitim ortamının duygusal boyutunda mutluluk, keyif, eğlenmek, iyi hissetmek, güdülenmek gibi olumlu duyguların ön plana çıktığını göstermektedir. Bu noktada yapılan bazı etkinlikler, oyunlar, kuklalar, kullanılan müzikler ve araçların ortamı duygusal olarak olumlu hale getiren önemli unsurlar olduğu belirlenmiştir. Bilinmektedir ki; yaratıcı ve eğitici drama çalışmalarının en önemli boyutlarından biri de “şimdi ve burada” ilkesidir. Bu ilke yaşanılan an’ın gerçekliğine dayanır ve o an ne oluyorsa onunla ilgilenir. Bu bilgi doğrultusunda yapılması planlanan bu çalışmanın farkındalık temelli olması, yaratıcı ve eğitici drama yönteminin bu ilkesi ile doğrudan bağdaşmaktadır. Farkındalık kavramı genel anlamda kişilerin dikkatlerini o an da olan olaya yargılama yapmadan bakabilmesi anlamına gelmektedir. Kişiler çoğu zaman olaydan bağımsız olarak, olayları değerlendirirken şimdiki zamandan kopup geçmiş veya geleceğe giderler. Farkındalık, dikkatin tamamen istekli bir şekilde şimdiki zamana yönlendirilmesidir. Bu bakımdan, o an olan şeyi tamamen yaşamayı ifade etmektedir (Yıkılmaz ve Güdül, 2015). Farkındalık uygulaması “şimdi ve burada” temasında daha çok içgörü sağlar, çünkü kişi bu durumda geçmişle alakalı konuları ve geleceğe dönük korkuları uzun uzun kaygılanmamayı öğrenir. Bu sayede de, kişi strese karşı kendiliğinden gelen reaksiyonlarını fark etmeyi ve daha sağlıklı, daha uyumlu tepki şekilleri üretmeyi öğrenir. Farkındalığın aslı, şu anda oluşan şeyin farkındalığını ve kabulünü kapsamaktadır (Mandıralı, 2019).

…..

Bu projede çocuklarla yapılan çalışmalar, çocukların aile ile deneyimlemesi beklenen çalışmalar ve ebeveyn eğitimlerinin, ebeveynler açısından bazı kazanımları ortaya çıkardığını ortaya koyan bulgular da özellikle; aile etkinlikleri ve kişisel kazanımlar olarak belirlenmiştir. Çalışma kapsamındaki aile etkinlikleri için hem çocukların hem de ebeveynlerin birlikte vakit geçirme fırsatının getirileri ve keyfini ifade ettikleri görülürken; özellikle aile etkinliklerini yapamamış aile ve çocukların bu noktada zorlandığı görülmüştür. Bununla birlikte özellikle ebeveyn eğitimlerinin ebeveynlerin kendi ihtiyaçlarına odaklanmak ve sosyalleşmek gibi bazı ihtiyaçları karşılamaya hizmet ettiği de görülmüştür. 

……

Tüm bu bulgular ve yorumlar dikkate alındığında proje kapsamında yürütülen çalışmalarla katılımcılara yönelik önemli kazanımların gerçekleştiği; gelecekte oluşabilecek benzer afet durumlarında çocuklara destek sunabilecek bir eğitim programının yapılan uygulama ile daha da geliştirilerek sunulduğu ve projenin amaçlarına büyük oranda ulaştığı söylenebilir. Beklenen odur ki bu ve benzer çalışmalar bu gibi durumlarda uygulayıcılara, gönüllülere, eğitimcilere, karar alıcılara yapılabilecek etkili uygulamalar konusunda fikir verebilsin. 

Proje kitabının e-pub ve pdf formatına ulaşmak için aşağıdaki adresi kullanabilirsiniz.

https://www.burcaktemel.com/ 

• Ender Serisi (Orson Scott Card - İthaki Yayınları): Dünyayı İstila eden ve insanları neredeyse soy kıyıma uğratan uzaylı saldırısından sonraki olayları anlatır. (1. Kitap : Ender'in Oyunu, 2. Kitap : Ölülerin Sözcüsü, 3. Kitap : Soykırım, 4. Kitap : Aklın Çocukları, 5. Kitap : Savaş Okulunda Yılbaşı, 6. Kitap : Ender Sürgünde)

• I Survived: Natural Disasters (Lauren Tarshis): Bu popüler kitap serisi, çocukların doğal afetlerle baş etme hikayelerini anlatır. Her kitap farklı bir doğal afet olayını ele alır ve ana karakterin bu olayı nasıl atlattığını anlatır.

• Earthquake in the Early Morning (Mary Pope Osborne): Magic Tree House serisinin bir kitabı olan bu hikaye, depremle ilgili bir macerayı ele alır. Ana karakterler Jack ve Annie, deprem sırasında nasıl güvende kalmaları gerektiğini öğrenirler.

• The Great Kapok Tree: A Tale of the Amazon Rain Forest (Lynne Cherry): Bu kitap, yağmur ormanlarındaki doğal afetlerin etkilerini anlatır. Çocuklar, doğal yaşamın önemini ve doğanın dengesini korumanın ne kadar kritik olduğunu öğrenirler.

• Tornado Alert (Franklyn M. Branley): Bu kitap, çocuklara kasırgalar ve hortumlar hakkında bilgi verir. Tornado güvenlik önlemlerini anlatırken, bilimsel açıklamalar ve gerçek hikayelerle çocukların ilgisini çeker.

• A Place Where Hurricanes Happen (Renée Watson): Bu kitap, New Orleans'ta yaşayan dört çocuğun, kasırgalarla başa çıkma hikayelerini anlatır. Hem kasırgaların etkilerini anlamak hem de dayanışma ve dayanıklılık konularına odaklanır.

• Kahramanın Sonsuz Yolculuğu - Joseph Campbell - İthaki Yayınları (U-Story Ekibinin kitap hakkındaki incelemesi https://ustory.app/tr/ustorier/joseph-campbell-the-hero-s-journey-review )

• Frank Schätzing -  Sürü (iklim değişikliği, dünyadaki ekolojinin dağılmasını anlatır konumuzla pararlel bir kitap - 16 yaş üstü)

• Kapadokya Perileri (Türk yazarın Türkiye’de geçen fantastik bir kitabı)

• Nestorha (Türk bir yazarın günümüz ve kendi yarattığı dünya arasında geçen kitabı)

• Şaşkın Robot Norby (Asimov’un çocuk kitabı, bilim kurgu örneği)

• Teneke (Bilim kurgu örneği)

• Ormanın Bittiği Yer (korku temaları barındıran fantastik bir kitap)

• Yaban Halkı (benim en sevdiklerimden, hem çocuklara çevre bilinci kazandıran hem de maceralı bir fantastik kitap)

• Büyülerin Dili (Ejderhaları konu alan, fantastik bir kitap)

• Fırtına Koruyusu’nun Adası (Günümüz dünyasında sihri anlatan fantastik macera kitabı)